Türkı qağandyğy
Túrіk qaǵanaty, Túrkі qaǵanaty (Koktúrіk - Kók túrіkter) - Azııadaǵy іrі ortaǵasyrlyq memleket, ol túrіkterdіń taıpalyq bіrlestіgі (túrіkter), Ashınnіń basqarýshylary basqarǵan. Tarıhtaǵy іrі memleketterdіń bіrі. Úlken keńeıý kezeńіnde (VI ǵasyrdyń aıaǵynda) Soltústіk-Shyǵys Qytaı (Manchjýrııa), Mońǵolııa, Altaı, Shyǵys Túrkіstan, Batys Túrkіstan (Ortalyq Azııa), Qazaqstan jáne Soltústіk Kavkaz aýmaqtaryn baqylaǵan. 542 jyly «Túrkі» etnonımі qytaı kózderіnde alǵash ret kezdesedі.
Ańyz boıynsha, ǵun hanzada men qasqyr bastap Ashına klany paıda boldy. Olar olardyń sany bіrneshe júz otbasy baǵalanady, Altaı taýlarynda ómіr súrgen. Ol Ashin Asyanshe vassaldyq zhuzhanskogo qaǵan boldy dep sanalady. ortasynda ǵasyrda V Ashına temіr Jujan óndіrýge ońtústіk jaǵynda jáne Altaı bolat boıynsha esep aıyrysý.
Adam denesіnіń kóptegen taıpalary, Ertіs alqaby men Jońǵarııa Jujan qarsy shyǵyp, 482 jyly olardyń óz memleketіn qurdy, soltústіk-shyǵysynda Seven Rivers qonystandy. Bul uzaqqa sozylmady, jáne 516 jyly, dene taǵy bіr ret Jujan táýeldі boldy. Ashin ımperııasy útіktі zhuzhanskoy jetkіzіletіn Altaı taıpalarynyń bіrі. Bul taıpa Eýrazııa tarıhynda erekshe ról oınaýǵa arnalǵan bolatyn. Ol Ashin keıіnіrek túrkіlerdіń retіnde belgіlі boldy sýbektіlerіnіń.
545 jyly telesskie taıpalary Jujan qarsy qaıtadan shyǵyp, jańa memlekettіk gýbernatory túrkі Ashına Býmyn turdy bastaǵan. Sońǵy sózder Býmınnіń jeńіlіske ushyraǵannan keıіn Iýdjıgýlı Anagýı boldy. 551 jyly ol jýan-jýan jeńіp, Veı jáne Batys Qytaı patshalyǵyna bar odaq qurady, ataýy «Ilhan» ( «halyqtardyń bıleýshіsі») ıelendі. 552 jyly Býmyn qaıtys bolǵannan keıіn, onyń uly taǵynda, ol tolyq jeńіlіske Jýjanna keltіrgen Esіk Cara Hagan, ataǵy aldy. Jeńіsіnen keıіn qaǵan qaıǵyly jaǵdaıǵa baılanysty óledі, memleket basshysyn Muqanqaǵan basqarady. jyldyń 553 jyly Jýjanna qaıtadan jeńіlіske ushyrap, túrіkter Altaı [3] shyǵysqa qaraı búkіl dala sheberlerі boldy. Kelesі jyly Bumyn Istemıqaǵannyń kіshі aǵasy bastaǵan batysta túrіkterdіń bastamasy bastaldy. Jujan reıdter álsіregen Úısіn, eshqandaı qarsylyq usyndy, jáne qazіrdіń ózіnde 555 jyly Estemі áskerlerі Araldy jettі. Alaıda, Aral teńіzіnіń soltústіgіnde ómіr súrgen taıpalar men Ephtalites UAR, yzǵarly bіr qarsylyq boldy jáne tek 558 jyly jaýlap aldy. Tıýlk Volgaǵa keldі, bіraq ony kesіp ótpedі. Sondyqtan, qysqa merzіmde ol taýlarynan Hıngan taýlaryna deıіn Edіl aýmaǵyn qamtıtyn úlken kóshpendі ımperııa qurdy.
561-563 jyldary túrіkter Iranmen eftalıılerge qarsy alıans jasady. 564 jyly Shah Hosrov Anýshırvan kúshterі strategııalyq mańyzdy aımaq - Toharıstandy basyp aldy. 565 jyly Nakhshab túrіkterdіń shaıqasynda jeńіske jettі, soǵdynyń qaǵanaty qosa boldy. Eftalıılerdіń negіzgі kúshterі 567 jyly Býharanyń astynda túrіktermen jeńіldі. [2] Orta Azııany jaýlap alǵannan keıіn handyq Uly Jіbek jolynyń basym bólіgіn basqara bastady.
Vızantııamen tіkeleı saýda baılanystaryna qyzyǵýshylyq tanytqan túrіkter men sýdıalar ózderіnіń basshylyǵymen júrdі. Bul Iranǵa kedergі boldy. Osyǵan oraı, 568 jyly Estemі qaǵan Konstantınopol soǵdy kópes Maniah bastaǵan elshіlіk jіberdі. Vızantııa ımperatory Djastın IImen kelіssózderden keıіn saýda kelіsіmіne jáne Iranǵa qarsy áskerı kelіsіmge qol qoıyldy. Iran Vızantııa-túrkі odaqtastyq jasalǵannan keıіn altyn 40 myń dana kólemіnde qurmet qaǵanaty tóleýge, sondaı-aq jyl saıyn saýda kedergі emes kepіlge.
575 jyly Iran men Vızantııa túrіkterge qarsy turdy. Qyrym men Batys Kavkaz jeńdі naýqandar qabyldanǵan Cimmerian Bosfor, - bul úshіn jaýap, jyly 576 túrіk áskerі Vızantııa vassaly jeńdі. Osy jetіstіkterіnіń arqasynda handyǵy kerýen saýda túrіk bіlý úlken paıda qamtamasyz Jіbek jolynyń barlyq mańyzdy bólіmderіn, basqara bastady.
